Sách Giôna được biên soạn tại Palestina khoảng thế kỷ V trước Công nguyên, khi người Do Thái vẫn đang ở trong thời kỳ hồi phục sau cuộc hồi hương từ Babylon. Trong suốt thế kỷ VIII và IX trước đó, nhiều thế lực ngoại bang đã tác động trên lịch sử Israel. Năm 722, đế quốc Assyria đã chiếm vương quốc Israel, đưa những thanh phần ưu tú của dân lưu đày, và đưa những nhóm dân khác đến đây định cư. Còn tại vương quốc Giuđa, quyền lực của Assyria phải nhường lại cho Babylon, và dân Israel lại chịu sự thống trị của một đế quốc khác.

Năm 587 vua Nabuchodonosor và quân đội của ông phá hủy thành Giêrusalem và lưu đày dân cư sang Babylon. 50 năm sau tức là năm 538, vua Kyrô của Ba Tư đánh bại Babylon, ra sắc lệnh cho người Do Thái hồi hương và xây lại Đền thờ. Có sự đấu tranh giữa những người hồi hương và những người vẫn ở lại từ trước, thêm vào đó là sự nghèo khổ và lao động vất vả để tái thiết đất nước. Tất cả những điều đó làm nên bối cảnh trong đó sách Giôna được biên soạn.

– Cuộc gặp gỡ giữa Giôna và Đức Chúa (1,1-16)

– Lời nguyện của Giôna (2,1-11)

– Giôna ở Ninivê (3,1-10)

– Thiên Chúa trả lời Giôna (4,1-11)

Những người Do thái hồi hương xác tín rằng sở dĩ họ phải chịu đau khổ là vì họ đã bất trung với Thiên Chúa. Do đó họ chủ trương phải tuân giữ lề luật thật khắt khe, và phải xa tránh bất cứ điều gì có thể làm họ xa rời Chúa, cụ thể là theo những tập tục ngoại giáo và kết hôn với người ngoại giáo (x. Ezra 9,1-13; 10,10-15; Neh 13,23-30).

Sách Giôna được viết ra để chống lại thái độ loại trừ này, thái độ cho rằng phải xa lánh mọi người thì mới có thể trung thành với Chúa. Trong câu chuyện, Chúa gọi Giôna đi nói tiên tri không phải cho dân Người mà là cho dân Ninivê, thủ đô đáng ghét của Assyria. Và Giôna đã tìm mọi cách để trốn tránh tiếng gọi của Chúa, vì ông biết rằng Chúa là Đấng nhân từ, và ông sợ rằng nếu ông rao giảng và dân Ninivê ăn năn sám hối thì Chúa sẽ tha thứ cho họ. Ông thích một Thiên Chúa trừng phạt dân Ninivê hơn là một Thiên Chúa tha thứ. Câu chuyện của Giôna trình bày một chân lý làm dân Do thái sửng sốt, đó là cả các dân tộc khác cũng được Thiên Chúa yêu thương.

Trong Thánh Kinh, những trình thuật ơn gọi thường có những yếu tố sau: (1) Gặp gỡ, (2) Thiên Chúa ngỏ lời, (3) sai đi, (4) người được sai thoái thác, (5) Chúa trấn an với lời hứa ‘Ta ở với ngươi’ (6) hứa ban một dấu chỉ.Trình thuật ơn gọi Giôna cũng theo thứ tự đó nhưng có vài điểm đặc biệt: Lời Chúa đến với ông (1,1) và sai ông đi giảng cho dân Ninivê (1,2). Giôna không những chống lại mệnh lệnh này mà còn tìm cách chạy trốn (1,3). Chúa đã không chỉ trấn an Giôna nhưng còn theo sát ông và dùng quyền năng của Người lôi ông trở về với sứ mạng tiên tri (1,4 – 2,10). Rồi trình thuật bắt đầu lại: “Lời Chúa đến với Giôna lần thứ hai” (3,1).

Ninivê là thủ đô của Assyria, một đế quốc hùng mạnh ở vùng Mesopotamia vào thế kỷ VIII trước Công nguyên. Assyria đã đánh bại Israel vào năm 722 và bắt họ đem đi lưu đày, vì thế dân Israel căm ghét Assyria. Giôna không muốn đi Ninivê không phải vì muốn trốn tránh tiếng gọi của Chúa cho bằng vì căm ghét Assyria, không muốn đem Lời Chúa đến cho dân đó.

Giôna mô tả Thiên Chúa là Đấng “làm ra biển khơi và đất liền” (1,9), Đấng chế ngự biển khơi và mọi loài trong đó. Hình ảnh được làm nổi bật ở đây là sự toàn năng của Đấng Tạo hoá, Đấng đã trao phó sứ mạng cho Giôna và thúc đẩy ông chu toàn sứ mạng. Điều buồn cười là nếu Giôna biết Chúa toàn năng như thế, tại sao ông lại nghĩ ông có thể chạy trốn khỏi bàn tay Chúa? Và mỗi người chúng ta cũng nghĩ rằng mình có thể chạy trốn được Chúa? (hãy đọc Thánh vịnh 139)

Vì ông biết rằng Chúa là Đấng “từ bi nhân hậu, chậm giận và giàu tình thương, và hối tiếc vì đã giáng họa” (4,2). Ông nổi giận vì biết rằng Chúa không phải là vị thẩm phán thích trừng phạt tội ác nhưng là vị Thiên Chúa giàu lòng thương xót và hối hận vì đã thịnh nộ.

Thiên Chúa không trừng phạt Giôna vì tội chạy trốn và đào ngũ và vì ông thiếu lòng thương xót, nhưng Chúa tìm cách giáo huấn ông bằng hành động cụ thể (x. 4,4-10)… và kết luận : “Còn Ta, chẳng lẽ Ta lại không thương Ninivê sao? (4,11). Giôna và mỗi người chúng ta tin Chúa như Chúa là hay chúng ta bắt Chúa phải hành xử theo tính toán nhỏ nhen và chật hẹp của mình.

(Audio: Anh Tuấn)